Örgütlerde Liderlik ve Çağdaş
Liderlik Yaklaşımları
1.Liderlik
Örgüt
içindeki grupların işlevini sürdürmesini sağlayan ve yeteneklerin ortaya
çıkmasını kolaylaştıran bir lidere ihtiyacı vardır. Liderler
bireyin yeteneklerini, güdülerini ve kişiliklerini belirleyerek idare eden bir
orkestra şefine benzetilebilir.
Liderlik;
Belirli durum ve koşullar altında amaca ulaşmak için başkalarının davranış ve
eylemlerini etkileme sanatıdır. Liderlik; Herhangi bir amaç ve hedefe ulaşmak
için insanlar bulmak ve bu insanları amaca doğru tek bir kuvvet halinde
birleştirerek sevk etme kabiliyeti ve tekniğidir En genel tanımıyla Liderlik: belirli şartlar altında, belirli
kişisel veya grup amaçlarını gerçekleştirmek üzere, bir kimsenin başkalarının
faaliyetlerini etkilemesi ve yönlendirmesi sürecidir.
Yöneticilik
ve liderlik arasında çeşitli benzerlik ve farklılıklar bulunmaktadır.
Benzerlikleri;
Hem
yöneticilik hem liderlik, insanların belli hedeflere yöneltilmesi ile
ilgilidir.
Hem
yönetici hem lider bu yönlendirme ve etkileme işini yaparken bir güç
kullanmaktadır.
Hem
yöneticilikte hem liderlikte, yönetici ve lider ile birlikte çalıştıkları insan
grubu arasında yakın ilişki vardır.
Nihayet
bir işletmede her ikisi de gereklidir
Farklılıkları;
Yönetici
insanları etkilemede gücünü formal yollarla elde eder. Oysa liderlik sosyal
etkileme süreciyle meydana gelir.
Yönetim,
belli bir organizasyon içinde belirli prosedürler ve teknikler yardımı ile
organizasyonu belirlenmiş amaçlara ulaştıracak iş ve faaliyetlerin
gerçekleştirilmesini sağlar. Liderlik ise işletmenin değişmelere uyabilmesi
için gerekli yenilik ve düzenlemeleri yapmak, organizasyona yeni bir vizyon
vermekle ilgilidir.
2.Liderlik Kuramları
Liderlik
kuramları; Liderin Özellikleri Kuramı, Liderin Davranışları Kuramı, Durumsallık
Kuramı olmak üzere 3 aşamada incelenir.
2.1.Liderin Özellikleri Kuramı
Liderlik
konusuna ilişkin geliştirilen ilk yaklaşımdır. Özellikler kuramına göre
insanlar lider olarak doğarlar, sonradan lider haline gelmezler. Bu kurama göre
liderlik süreci başarısını etkileyen en önemli faktör liderin sahip olduğu
özelliklerdir. Bu konuda yapılan araştırmalar sonucunda üç tip etkili liderlik
özelliği bulunmuştur. Bunlar kişisel özellikler, fiziksel özellikleri
yeteneklerdir.
2.2.Liderin Davranışları Kuramı
Özellikler
kuramında lideri tanımlamada kişisel özellikler önemli rol oynuyordu.
Davranışçılık kuramında ise bir liderin ne yaptığı ve etrafındakilere nasıl
davrandığı önemlidir. Özellikler teorisi araştırmaları liderlik için doğru
kişiyi seçebilmenin temel olduğunu öne sürmüşler, bunun aksine, davranışçı
teoriler kişilerin lider olabilmek için eğitilebileceğini savunmuştur. Bu
kuramı temsil eden çalışmalar Ohio State Üniversitesi ve Michigan Üniversitesi
çalışmaları ile Blake ve Mounton’un geliştirdiği yönetim tarzı matrisidir.
2.2.1.Ohio State Üniversitesi
Çalışması
Askerî
ve sivil pek çok yönetici üzerinde yapılan bu çalışmanın amacı, liderin nasıl
tanımlandığını tespit etmek olmuştur. Araştırmacılar, liderlik davranışını
saptamak için bir anket hazırlamışlardır. Bu anket ile liderlerin
davranışlarını nasıl algıladıklarını bulmaya çalışmışlardır. Bu araştırmalar
sonucunda liderin iki tür davranış biçimi gösterdiği ortaya çıkmıştır. Bunlar ilişkiye yönelik davranış ve yapıya yönelik davranıştır.
İlişkiye yönelik davranış
gösteren lider astlarıyla sık sık ikili ilişki içerisine girerek onların
duyguları ve düşünceleriyle yakından ilgilenir. Bireylerin ihtiyaçlarının neler
olduğuna önem verir. Astlarına sık sık zaman ayırarak arkadaşça onların
sorunlarıyla ilgilenir.
Yapıya yönelik lider ise
grupları amaçları başarmak doğrultusunda yönelterek onların rol yapılarını
belirlemek ile ilgilidir. Lider grup faaliyetlerini planlama, örgütleme,
görevleri belirleme ve yön verme şeklinde yönetir. Bireylerin rol yapılarını
belirlemek ve düzenlemek, astları verilen görevleri başarmaları için
yönlendirmek bu tip liderin gösterdiği davranış biçimidir.
Liderin
kişiyi dikkate alan davranışları arttıkça personel devir hızı ve devamsızlık
azalmaktadır. Liderin işe ağırlık veren davranışları arttıkça çalışanların
performansı artmaktadır.
2.2.2.Michigan Üniversitesi
Liderlik Çalışmaları
Bu
çalışmaların amacı, grup üyelerinin tatminine ve grubun verimliliğine katkıda
bulunan faktörleri belirlemek olmuştur. Bu çalışmalarda verimlilik, iş tatmini,
personel devir hızı, şikayetler, devamsızlık, maliyet ve motivasyon gibi
kriterlere kullanılmıştır.
Çeşitli
endüstri dallarında ve çeşitli kademelerde çalışan personel üzerinde yapılan bu
çalışmalar sonunda, liderlerin davranışlarının, Ohio State çalışmalarında
olduğu gibi, iki faktör etrafında toplandığı görülmüştür.
Bu
iki faktör kişiye yönelik davranış
ve işe yönelik davranıştır.
İşe yönelik lider,
grup üyelerinin (izleyicilerin) önceden belirlenen ilke ve yöntemlere göre
çalışıp çalışmadıklarını yakından kontrol eden, büyük ölçüde cezalandırma ve
mevkiye dayanan resmi (formal) otoritesini kullanan bir davranış gösterir.
Buna
karşılık kişiye yönelik lider, yetki
devrini esas alan, grup üyelerinin tatminini arttıracak çalışma koşullarının
geliştirilmesine çalışan ve izleyicilerin kişisel gelişme ve ilerlemeleri ile
yakından ilgilenen bir davranış gösterir.
Bu
çalışmaların ulaştığı genel sonuç kişiye yönelik bir liderlik davranışının daha
etkin olduğudur.
2.3.Durumsallık Kuramı
Bu
kurama göre bir liderlik tarzının durumun gerektirdiği şartlara uygun
davranılırsa etkili olabileceğidir. Başka bir değişle durum, liderlik,
davranışları belirler. Bu kuramı temsil eden çalışmalar Fiedler’in Durumsallık
Kuramı, House’nin yol – amaç kuramı ve Vroom Yetton'un Karar Verme Modelidir.
2.3.1.Fiedler’in Durumsallık Kuramı
Bu
modele göre lider davranışının etkinliğini belirleyen üç önemli durumsal
değişken bulunmaktadır; Lider ve izleyiciler arasındaki ilişkiler, Başarılacak
işin niteliği, Liderin mevkiye dayanan otoritesinin niteliğidir.
Lider ve izleyiciler arasındaki
ilişkiler
Liderin
izleyiciler tarafından sevilip tutulduğunu, lidere olan güven ve bağlılığı
ifade etmektedir. Liderin izleyicileri etkileme derecesini belirlemektedir. Liderin
grup tarafından kabul edilme derecesi ile ilgilidir.
Başarılacak işin niteliği
Grubun
başarmaya çalıştığı işin yapılması ile ilgili olarak önceden belirlenmiş
belirli yol ve yöntemlerin bulunup bulunmaması ile ilgilidir.
Rutin
bir iş genellikle açık ve seçik amaçlara sahiptir ve nasıl yapılacağı ayrıntılı
olarak belirlenmiştir. Bu tür işler lider için olumlu bir ortam yaratacaktır.
Rutin
olmayan çapraşık işlerin nasıl başarılacağı, bu işlerin hangi amaçlarla ilgili
olacağı önceden ayrıntılı yöntemlerle belirlenemez. Bu tür işler lider için
olumsuz bir ortam yaratacaktır.
Liderin mevkiye dayanan
otoritesinin niteliği
Liderin
ödüllendirme, cezalandırma, işe son verme, terfi ettirme gibi konularda sahip
olduğu yetkinin derecesini ifade etmektedir.
Yetkinin
fazla olduğu durum liderlik için olumlu ortama, az olduğu durum ise olumsuz bir
ortama işaret etmektedir.
2.3.2.House’nin Amaç – Yol Teorisi
Bu
teoriye göre insan davranışını etkileyen iki faktör bulunmaktadır. Bunlar; Kişinin
belirli davranışların belirli sonuçlara ulaştıracağı konuşundaki inancı
(bekleyiş) ve bu sonuçlara kişinin verdiği değer (valens)
Grup
üyeleri lider tarafından iki konuda motive edilebilir: Bunlar; Liderin,
izleyicilerin bekleyişlerini etkileme derecesi (yol) ve Liderin izleyicilerin valensini
etkileme derecesi (amaç)
Liderin
en önemli işi, izleyiciler için önemli sayılacak amaçlar belirlemek ve
izleyicilerin bu amaçları gerçekleştirecek yolu bulmalarına yardım etmektir.
Amaç
yol teorisi esas itibariyle, liderin gösterdiği davranışın astların
motivasyonu, tatmini ve performansı üzerindeki etkisini açıklamaya
çalışmaktadır.
Bu
teoriye göre lider, dört liderlik davranışından birini gösterebilir:
Otoriter
liderlik,
Destekleyici
liderlik,
Katılımcı
liderlik,
Başarıya
yönelik liderlik
İnsanın
kendi geleceğini kendi kararlarının belirleyeceğine inananlar katılımcı liderlik tarzından,
İnsanın
geleceğinin kişinin kontrolü dışındaki faktörler tarafından belirleneceğine
inananlar büyük ölçüde otoriter liderlik
tarzından tatmin duyacaktır.
Başarmak
istedikleri işin gerektirdiği nitelikleri kendilerinde gören izleyiciler liderin göstereceği otoriter ve yol
gösterici davranışı daha az benimseyecektir.
2.3.3.Vroom ve Yetton’un Karar
Verme Modeli
Bir
liderin en önemli görevi karar vermesidir. Etkili bir liderlik tarzı etkili
karar verme demektir. Vroom ve Yetton beş ayrı karar verme tarzı
belirlemişlerdir. Bunlar; -Liderin kendisi mümkün olan bigilerin ışığında
problemleri çözer ya da karar verir.
-Lider
gerekli her türlü bilgiyi astlarından aldıktan sonra kendisi problemi çözer ya
da karar verir.
-Lider
astlarına problem hakkında bireysel olarak danışır, fikirlerini alır ve karar
verir
-Lider
problemi astlarıyla grup ortamında tartışır ve fikirlerini alarak kendisi karar
verir.
-Lider
problemi astlarıyla grup ortamında tartışır ve grubun fikir birliğiyle çözüme
varılır.
Dönüşümcü ve Karizmatik Liderlik
Davranışı
Toplam
kalite ve çağdaş yönetim ve organizasyon kavramlarının doğmasına neden olan
şartlar, liderlik olayının açıklamasına da yeni görüşlerle katkıda bulunmuştur.
Bu
çerçevede iki yeni liderlik yaklaşımı daha ortaya çıkmıştır.
Dönüşümcü
liderlik
Karizmatik
liderlik
Dönüşümcü Liderlik
Bu anlayışa göre lider, izleyicilerinin ihtiyaçlarını, inançlarını, değer
yargılarını değiştiren kişidir. Dönüşümcü lider, örgütü, değişim ve yenilemeyi
gerçekleştirecek üstün performansa ulaştıran kişidir. Bu da liderin vizyon
sahibi olması ve vizyonu izleyicilere kabul ettirmesi ile mümkündür.
Karizmatik Liderlik
Karizma = Çekicilik Bir kişinin sahip olduğu karizma başkalarını etkilemede
önemli rol oynamaktadır. Karizmatik lider, sahip olduğu karizma yaratan
özellikleri ile, başkalarını kendi istediği yönde davranmaya sevkedebilen
kişidir. Karizmatik lider, izleyicilerini üstün performansa sevkeden kişidir.
3.Çağdaş Liderlik Yaklaşımı
Çağdaş
liderlik yaklaşımları; vizyoner liderlik, dönüşümcü liderlik ve işlemci liderlik
olarak üç kola ayrılır.
3.1.Vizyoner Liderlik
Vizyon
sahibi bir lider, amacına ulaşmak için yani hedefi olan vizyonu gerçekleştirmek
için belirli misyonlar ortaya koyar. Ortaya koyduğu misyonlar çerçevesinde ise
stratejiler belirler. Bu bağlamda bilgi çağının liderlerini diğerlerinden
farklı kılan iki önemli unsur ortaya çıkmıştır: Bu özellikler, liderin “vizyon
sahibi” ve “buluşçu” olmasıdır Bu lider, izleyenlerini gösterilen hedeflere
doğru yönlendirebilme etkisine sahip olan, şirketin veya birimin, diyelim ki
bir yıl içerisinde nerede olmayı istediğine dair veciz bir cümleyle vizyonu oluşturan
kişidir.
Vizyoner
liderden, kendi çevresi için sürekli olarak alternatif yaklaşımlar, yeni anlam
ve bilgiler arayan birisi olması beklenmektedir Örgütler için yaratıcı
projelerle yeni çevrelerde
rekabet etmenin oldukça önemli olduğu düşünüldüğünde,
vizyoner liderliğin işgören performansını teşvik ederek amaçlanan başarılara
ulaştıracağı söylenebilir.
Genel
olarak değerlendirildiğinde, vizyon sahibi liderlerin temel özellikleri olarak
şunları sıralayabiliriz: Muhakeme ve analiz yapabilme; etkili stratejik düşünebilme
yeteneği; olasılıklardan haberdar olmak ve yaşanılan zamanı yapılandırabilmek;
içgüdülü, sezgili, dürüst ve adaletli olma; zaman yönetimini çok iyi yaparak
hızlı çalışma; hırslı ve mücadeleci olmak; yenilikçi olmak; fikir yürütebilme
ve sentez yeteneğine sahip olabilmek; sürekli öğrenme eğilimi içerisinde olmak…
3.2.Dönüşümcü Liderlik
Gelişen
teknoloji, değişen çevresel koşullar, artan bilgi düzeyi ile sosyo- kültürel ve
ekonomik dönüşümler liderlik olgusunun da değişmesine, 21. yüzyıl gereklerine
uygun liderlik rol ve davranışlarının oluşmasına yol açmaktadır. Bu yeni
liderlik anlayışı ise “dönüşümcü liderlik” olarak ele alınmaktadır Dönüşümcü
liderler, örgütlerde değişim ajanı olarak görülmekte ve örgütlerin değişen
koşullara uyum sağlayacak biçimde dönüşümlerini gerçekleştirerek örgütün yaşam
süresini uzatmakta ve örgütün başarısını en üst düzeye çıkarmaktadırlar.
Dublin
(2001) dönüşümcü liderlerin, insanların kendi özelliklerini keşfetmeleri
konusunda yolgösterici olduğunu vurgulamaktadır. Bunun dışında bu tip
liderlerin geniş bir vizyon sahibi
olması gerektiğini ifade ederek, amaçlara ulaşılmasında en iyi yöntemlerin
devreye sokulması gerektiğini belirtmiştir. Bass (1985) ise izleyenlerinin performanslarını
daha yüksek hedeflere ulaşma konusunda arttırmaya çalışan dönüşümcü liderlerin,
değişik yöntem ve yaklaşımlarla izleyenlerin farkındalıklarını arttırarak
onların kendilerine daha çok güvenmelerini ve kendilerini örgütün amaçlarına
daha çok adamalarını sağlama konusunda her zaman inanç sahibi olduklarını ifade
etmiştir. Cesaret ve risk alma becerisi dönüşümcü liderliğin önemli özelliklerinden
biridir. Mevcut yapıyı değiştirme, büyük zorluklarla karşı karşıya kalma,
kuvvetli direnç kaynakları ve statükocu zihniyet ile mücadele, yeni bir
yapının, anlayışın oluşturulması, değişimin yapılandırılması gibi durumlar
dönüşümcü liderin çok sık karşı karşıya kaldığı durumlardır. Örgütlerde direnç
ile karşılaşan dönüşümcü lider, bu direncin ortadan kaldırılması için tüm çalışanların içerisine dâhil olduğu cesaretlendirici
bir kültür oluşumu için çalışır. Çalışanları kucaklayan, onların yaptıkları
işleri kolaylaştıran ve çalışanlara insiyatif almayı öğütleyen bu kültür
dönüşümün ivme kazanmasında önemli bir etken olarak ortaya çıkmaktadır
3.3.İşlemci Liderlik
İşlemci
liderler, örgütün geleneklerine ve kültürüne bağlılık gösterirler ve var olan
durumu korumak için mücadele ederler. Risk almayı ve değişimi istemeyen bu tip
liderler ödül-ceza ilişkisi içerisinde çalışanları ör- güt amaçları
doğrultusunda yönlendirmeye çalışırlar.
İşlemci
liderlik geçmişe ve geleneklere daha bağımlı bir liderlik tarzı ortaya koyar.
Bu liderlik tarzında liderler izleyicilerinin geçmişten gelen çalışma
faaliyetlerini daha etkin bir hale getirerek iş yaptırma yöntemini kullanırlar
Burns’e göre işlemci
liderlikte, lider ile çalışanlar arasında karşılıklı beklentiler vardır. Bu
beklentiler emek, ücret, maliyet ve fayda gibi başlıklar altında toplanabilir.
Beklentiler gerçekleştiği sürece lider ile çalışanlar arasında ödüle dayalı bir
ilişki vardır ve lider çalışanlarını daha
verimli olmaları konusunda motive
eder. Ancak işler tersine döndüğünde
lider tarafından beklenen verim elde edilemediğinde
lider ile çalışanlar arasındaki ilişki
baskı ve cezaya dayalı bir hale dönüşür
İşlemci liderler,
çalışanların örgüt kurallarına
uymalarını ve örgüt
kurallarına sahip çıkmalarını
isterler İşlemci lider, diğerleriyle yakın ilişki kurarak değerli bir şeyin
değişimini yapar. Yani işlemci liderlik, liderle grup arasındaki sosyal ilişkileri
ve tatmin/ödül konularını içerir. Şarta bağlı ödüllendirme sistemi, hem aktif
hem de pasif yönetim ve tam serbestliğe dayanan yönetim tarzı bu modelin temel
unsurlarını oluşturur